Publicité

Contes et chanson de Noël en créole réunionnais

Publié le 18 décembre 2020

Dans cet article : Lilian Grandin chante Ti séga noel ; Mwa désanm, un texte de Christian Fontaine ; Papa Noèl, un conte de Céline Huet ; Bann zoué Noël : séquence pédagogique bilingue pour apprendre et travailler avec des élèves sur le créole réunionnais. Une contribution de l’association TIKOUTI.

Lire aussi :

- Chansons et comptines créoles de la Réunion
- Le Séga de Noël de la troupe folklorique des marmailles de Salazie
- Lilian Grandin chante "Ti séga noel" : cliquer ICI pour écouter la chanson.
- Bann zoué Noël - Les jouets de Noël : séquence pédagogique bilingue pour apprendre et travailler avec des élèves sur le créole réunionnais. cliquer ICI pour lire le document.


Noel à la Réunion - G Bruno

Mwa désanm, Christian Fontaine

Mwa désanm, sa lé gadyanm ! Mwa désanm, tout zafér i pèt anflér : flanboiyan i mèt dofé dann kér piédbwa vér, zakaranda, Tanpon, i déroul tapi blé-mov po kardinal rouz fé lamour anndan. A ! wi, Tikok i yinm mwa désanm, sa lé gadyanm ! Granmatin, zwazo bélyé, mwano, békroz, i di bonzour solèy i prézant. Solèy lé fyér dann mwa désanm, lo rwa lé pa son kouzin ! Li fé kour la fré dan léo, li fé kour marmay dann basin dolo. Bann sarét, sad gramoun Biganbé ansanm, la pa atann lo zour kléré po fé zot priyér : zot i kri, zot i grins dann somin makadanm.

Bèf, o pa kadansé ! Sé la koup dann mwa désanm ! La koup, lespwar bann plantér, la koup zot doulér ! La koup kann ! Kann po sisé, bann marmay i kalkil, Tikok an promyé.

Mwa désanm sa lé gadyanm. Sézon létsi, sézon mang, sézon zanana. A ! wi ! frwi nana dann mwa désanm-la ! Zanvyé, févriyé, mars, avri. Lé konmsi tousala, la sakrifyé azot po aminn so mwa-la. Konm in fanm an vwadfami i atann nèf mwa po fé zanfan, mwa désanm i fé zanfan po lo onz mwa i vyin avan. Zanvyé, févriyé, mars, avri… onz mars léskalyé : dann mwa désanm ni ariv anlér, ni ramas la rékol. Tikok lé la, dann ta.

Tikok i yinm mwa désanm-la ! Tikok i yinm pars, an plis tousa, la fét i roul dann mwa-la, la fét Vin Désanm, in vin désanm kont lesklavaz épi la mizér. Tikok i yinm mwa désanm-la pars, an plis tousala, Nwèl i vyin dann mwa-la. Nwèl, Nwèl léspwar zanfan maléré ! Nwèl dann mwa désanm, flanboiyan dann brouyar, fanal dann fénwar !
Nwèl dann mwa désanm La Rényon, sa lé gadyanm ! Tikok li, i atann mwa désanm.

CHRISTIAN FONTAINE, Zistwar Tikok, listwar Tikok. - Lire d’autres extraits de Zistoir Tikok ici

Une traduction universitaire de “ Mwa désanm ”

Le mois de décembre.

Le mois de décembre, c’est génial ! En décembre, tout éclate en fleurs. Les flamboyants incendient le sommet des arbres verts. Les jacarandas, au Tampon, déroulent un tapis bleu-violet pour les amours de l’oiseau cardinal. A Oui, P’tit-Coq aime décembre. C’est un mois génial ! Le matin, le tisserin, le moineau, le bec de corail, disent bonjour au soleil qui se présente. Le soleil est heureux et fier en décembre. Le roi n’est pas son cousin. Il chasse le froid vers les hauteurs. Il fait courir les enfants à la baignade. Les charrettes, celle du père Bigambé comprise, n’ont pas attendu l’aube pour faire leur prière. Elles crient, elles grincent sur le macadam. Les boeufs : au pas cadancé !

C’est la coupe des cannes à sucre en décembre. La coupe, l’espoir des planteurs. La coupe, leur douleur ! La coupe des cannes. Des cannes à manger, pensent les enfants. P’tit-Coq le premier.

C’est la saison des letchis, des mangues, des ananas. A Oui ! Il y en a des fruits dans ce mois-là ! Janvier, février, mars, avril… C’était comme si tous ces mois s’étaient sacrifiés pour amener celui-là. Comme une femme enceinte attend neuf mois pour accoucher de son enfant, le mois de décembre accouche pour les onze mois qui précèdent. Janvier, février, mars, avril… onze marches d’escalier, en décembre, nous arrivons au sommet, nous faisons la récolte. P’tit-Coq est là, avec les autres.

Ce que P’tit-Coq aime décembre ! P’tit-Coq l’aime parce que, en plus de tout cela, les fêtes y battent leur plein. La fête du vingt décembre. Un vingt décembre contre l’esclavage et contre la misère. P’tit-Coq aime décembre, parce que en plus de tout cela, c’est le mois de Noël. Noël l’espoir des enfants pauvres. Noël, flamboyant dans le brouillard, fanal dans le noir. Noël dans le mois de décembre à La Réunion, c’est génial ! P’tit-Coq lui, attend le mois de décembre.

Document : Axel Gauvin

Papa Noèl, Céline Huet

Dann tan marmay té i kroi ankor ti papa Noèl, dann tan lèskargo té i mèt shapo é dosou fèy patate té i trouv an kantité torti Bondié.
Dann so tan-la lavé in marmay tèlman kaniki andiré li lavé oubli grandi. Li té i apèl… li
mèm li i té koné pa son non, son papa èk son momon té i apèl ali…Té !
Shakfoi bana té i adrèss ali la parol lété po in roprosh ousansa po di ali fépasi fépasa.
Lo matin avan alé lékol, si li té i amiz in pé po préparé, son momon té i arèt pa krié :
« Té ! Arèt mèt do luil koko dann oute sheve volkan, la pa sa va rann aou pli zoli. »
Lo soir kan li té i rante lékol, an golèm, son papa té i kri pli for :
« Té ! Akoz ou fé oute figuir landomin koudvan ? Ou kroi nou nana lo tan siporte oute
ti balo traka ? Alé ouste, alé ièd oute momon dépay kane. »
Asipozé lo kaniki marmay té i kour pa an katrièm vitèss, in sharèt droite gosh té i anvoy
ali konte zétoil dann karo kane ousa divé, po ashévé, té i grat son zanm tann. Sa té i
arash gro larme dédan son zié.
In zour lo momon la di ali alé pass lankostik dann salon akoz ti papa Noèl lété pa loin
arivé.

Lo marmay kaniki i fé pa dé, li souk son broskoko é li astik tanpirkipé. Li la zamé vi
papa Noèl koman i lé é zordi li aspèr bien oir in kou la figuir so vié bonom-la.
Tanzaot li rogarde déor po oir si papa Noèl i ariv. Mé toute sèt li oi sé in papa pié
flanboyan èk son voyaz flèr rouz volkan. Plik li astik lo salon, plik lo flèr dési piédboi i
klignote. Astèr li lé sirésèrtin ti papa Noèl i amiz pi po pasé. Son kèr lé in balon la kok, i
robondi. Li sote partou, son pié i sava dovan, son pié i sava dérièr, ali mèm lo roi
lankostikèr ! Son momon rabazoi i siporte pa tro son lamizman dann travay, èl i ariv
koté la porte, èl i poz in pié dési patin é floup ! Rod lo momon pid momon ! In boukan
lanfèr i done sézisman lo pov marmay, li oi ti tab salon vol anlèr é son momon travèrss
la pièss dési la fèss.
Ay, ay, ay ! Kan loraz i pèt toute sèt i rèt an plass i mor dirèk !
Lo marmay la pa fé ti pa fourmi, li la fil an vitèss kashièt son tèt dosou pié létshi. Déor,
dann la kour, li té i antan son momon krié :
« Békali ! Ou lé pa in kado pou nou ! Té ! Vien aou isi ma koriz aou ! »

Lé sirésértin si lo zour noèl ou antan krié ou lé pa in kado po oute paran, sa i pé fé monte
in lémosion for dann oute piédkou. Lo ti marmay lété pa kapon mé li té i pé pa mèt in
pié dovan l’ot po arante dann la kaz. Toutsortfason, zordi li lavé pliskasé antann son
momon tinom ali Té !
« Té ! Té ! li la fé dann son tèt, Té oute koshon ! Mi apèl pa Té, moin ! Donk moin lé pa
blizé rantré ! M’a atann papa noèl tèrla-mèm ! »
Lo ti marmay lavé bien shoizi, po atann papa noèl nana poin mèyèr landroi in piélètshi.
Gramoune lontan la touzour di : si ou vé oir papa noèl an promié, vèy bien piélètshi, kan
lo bann fri i vir si lo rouz, i amiz pa, papa noèl i débark.
Li la rogarde in kou anlèr, lo bann fri lété pli rouz tomate sériz. Li la kass inn, li la mèt
dann son boush, inn ot, inn ot ankor. Mandoné, son min lété gomé èk lo zi, té i kol. Li la
pran lo grin létshi li la koup an dé po fé toupi, aprésa, ék fèy létshi li la fé tronpèt.
« Moin lé tèlman kaniki, li la pansé, odrémié mi fé in pé dézorde, sinonsa i riskab papa
noèl i désann dann piédzarb-la san oir amoin. »
Li la pran son réspirasion, li la souf ankor in kou. Epila, aforstan manzé, souflé, fé
tourne lo grin toupi, li lété oboute, li la asiz in kou. Son zié la fèrme tousèl, li la guinye
tatane.

Ziss moman-la papa noèl la débarké. Son bolokoss rouz dési son koko, son gran kap dési
son zépol, apène si té i romark son portré anparmi lo bann grap létshi rouz. Li la gliss a
tèr ti dousman. Mank in pé li té i kraz lo marmay ! Oups ! Li lété présé, lavé ankor in
tralé la kaz po vizité, in takon marmay po fé briy lo zié. San pèrde lo tan, li la fonse
dirèksion la kaz lo marmay. Li la konyé. Tok ! Tok ! La poin pèrsone ?
La porte lété férmé. Po in zour noèl in porte férmé i fé drol mé li la pa pèrde la karte, li
la konye ankor .
Tok ! Tok ! Nad moune ? In tior mèm.
Alor papa noèl la maziné :
« Amoin mèm papa Noèl ? Pokosa mi pèrde lo tan po fé tok tok ? Papa noèl i rante san
frapé sa ! »

E alala papa noèl i fé in bébét kaskou, dé rou sharèt, in shapé an bèf é oups ! Li artonme
dirèk dann salon paran lo ti marmay.
La, papa noèl i oi lo dé moune i sorte dann la shanm, inn an pizama, l’ot an blouz, zot ti
bouzi dann la min. Zot i frote zot zié komsi promié foi papa noèl i vien zot kaz.
Papa noèl i di :
« Mé zanfan, zot la parti dormi bonèr ! Zot la pa atann amoin, kanmèmsa, moin nana in
takon kado po zot ! »
Déor lo marmay kaniki i drèss zorèy kan li antan parle kado. Kado, sé in zafèr in intérèss
toute marmay dési la tèr. Li sakouye in kou son kor po tir la parèss, épi po oir si li rèv pa.
Non, non ! Dann son kaz li antan bien in gro voi i parl rienk voyaz kado !

A ! A ! Papa noèl la pass dovan li, li la pa vi rien ?
Kan la shanse i pass sou oute né, fo pa largué, fo kour dérièr !
Lo ti marmay lavé konpri kardtour son zour la shanse té sar shapé alor li la pa fé dé, li la
pa fé ti boush, san sokouss li la karte son zèl, li la poz an douss dési robor la fénèt.
E la lé tro doss ! Dovan son zié karkiyé papa noèl i tir kado dann son bértèl i poz a tèr
dovan lo pié son bann paran. Solman plik papa noèl i antass lo bann paké, plik lo papa
èk lo moman i ramass inn par inn i arfévol dann lo gran bértèl. Papa noèl i konpran pa, li
rokomanse partazé.

« In kado… dé kado… troi kado… Zot lé fou kosa ? In kado sa i rofiz pa sa ! »
Alor lo katoss i trouss son boush po di :
« Ropran oute kado, lèss anou trankil, na poin ti zanfan tann isi !”
Papa noèl lé pliss k-étoné, li tir in papié dann son posh aki, li oss son tèt, li farfouye
dann son gran barbe niaz blan.
“ lé drol, ladrèss lé bon, lé bien marké zot nana in zanfan ! Ousa li lé ? »
Lo pov papa i bèss la tèt, son gran golèt i tranm in pé kan li afronte papa noèl :
« - Mon madam la di aou : lèss anou trankil ! Si nou lavé in zanfan li noré sote
dési oute zonou, non ?
- Mi vièyi mal alor, mi oi pi klèr ! Bin, piské moin la riv zot kaz i doi èt po
kèkshoz. Pran lo bann kado po zot fitir zanfan alor !
- Anon ! la fé lo katoss dann in gran mouvman lo bra an mèmtan èl té i pouss
papa noèl déor. Nou na poinn zanfan po annui anou é nou vé pa zanfan po may
dann noute zanm. Nou lèss sa po lé zot. »

Mé in papa noèl sé in papa noèl. Li té i pé pa ramène son bann kado son kaz, tousala
lavé in poi dési son do kanmèm.
« Alon fé in biznèss ! li la di. Pran lo bann kado po zot é si domin par mirak mi tonme
dési in zanfan i rosanm azot, promi ziré, mi mèt ali dési mon livré famiy ! »
Lo zié lo dé paran la kroizé. Papa noèl lavé sirman in grin mé zot lété an golèm, zot lavé
somèy é po débarass azot pli vit, zot la profèr tonme dakor. Epi papa noèl lavé sirman
di sa po farsé. Zamé li noré lo kèr fé léshanze zanfan domoune po in maléré kado.
Mé an so tan-la, dann tan lèskargo té i mèt shapo, papa noèl té i koné pa ankor son
dèstiné. Li té i mazine pa non pli in zanfan i viène sorte dann la kok noré pran toute
parol té i shap dann son boush po larzan kontan.

Dési robor la fénèt, lo kaniki marmay té i moulpoiv, son kèr té i bat for. Alor son bann
paran lavé poin zanfan, posamèm bana té i apèl ali Té ! Li lété tèlman tiguiguine,
somanké li lété in lèstratérèss ousansa in lèstrévagué. Komsamèm bana té i kri ali osi
défoi. Souvan, li lété adomandé kosa té i vé dir « spèss lèstrévagué », astèr li la konpri sa
i vé dir li lé pa zot zanfan, sinonsa bana noré apèl ali « monn ti gaté ».
Son zié la mouyé mé li la ésui vitman, lété pa lo moman noiye papa noèl dann in rivièr
larme.
« Lé rogrétan po zot solman. Zanfan sé lo pli gran kado, la di papa noèl anmèmtan li té i
bay azot. Solman si la vi lé gogoz défoi, bin kan mi mazine koman zot la akèy amoin
zordi, mi panse ké zot osi zot i doi èt in pé gogoz non ? »

Ladsi papa noél la trap son bértèl la mèt dési son do, la poz la min dési son bolokoss
rouz é oups ! In shapé, dé roulé, alala papa noèl la fine ariv dann la kroizé inn ot kaz
gabié.
Dann tan léskargo té i mét shapo, papa noèl té i marsh son tousèl dann shomin é avan
rante dann lo proshin kaz, li la grinpe dann inn pié létshi po rofé.
Son min la poz dési in filipine.
« Mèm létshi i vé pi rèss tousèl ! » Li la maziné.
Epila, in gran solèy la kléré dann son zié kan lo dé létshi la gliss dann son gozié. Son
pansé té i marone mèm. Li lavé la shanse èt in papa noèl mèmsi kèkfoi li té i rankonte
domoune tèlman malsoufran, in sinpe kado zot lété mèm pa kapab rosovoir san rod lo
pou dann la tèt nana poin sheve.

Papa noèl té i komanse fatigué mésoman lété in pé tar po li fé la bèrlok alor li la romèt
son bértèl dési son do épisa oups ! alala papa noèl an route po fane zoli zoué dann lé
paraz.
Kan papa noèl lété fine done in vaniki lo dérnié paké té i rèss dann son bértèl, li la rèt in
kou dosou in pié flanboiyan po souflé. Télman li té i va pi, son gran barbe blan lété fine
dégréné é té i trène a tèr.
« Mi konpran pa, li la fé èk son groi voi, promié foi moin lé fatigué komsa é promié foi
plik mi done, plik mon bértèl i alourdi. Dabitid, kan mon sak lé vid lé kom in plim dési
mon zépol é la nana in poi komsi moin la pa done asé. »
Papa noèl la trap son bértèl la sokouyé. Anndan, lo kaniki marmay lété uitnèf é li té i
mazine son poi lété o fé.

Ayayay ! Dann tangaz soukouss fo tienbo for po pa shap an route !
Dann tan léskargo té mèt i shapo, papa noèl la mèt son linèt, la bèss son tèt épi li la rèt
bèt dovan lo tiguiguine moustik lété apo débate anparmi lo bann flèr flanboiyan fané a
tèr. Kan li la niabou asiz, détroi flèr rouz lété parpiyé dési son tèt, lété kom son bolokoss.
La fé ri papa noèl.
« Alala in kamarad pou moin ! Mé kik sé ou ? »
Alor lo ti marmay la rakonté koman li lavé fé po sote dann son bértèl dèk li lavé détak
baro son bann paran po alé. Li té i vé tèlman èt lo pli gran kado papa noèl ! Son sèl dézir
astèr lété papa noèl i mark ali dann son livré, i done ali in vré tinon.
Parol in papa noèl anpliss ké sa lé kom doumièl, sa lé kom in signatir. Li té i pé pa rovni
si promèss li lavé fé, alor li la pran lo marmay sou son zèl.
In bébèt kaskou, dé rou sharèt, épi lété son zour la shanse li la pa lèss filé, é alala ti
kadadak dann bèrtèl papa noèl.
Dopi zour-la, shakfoi papa noèl i désann dann pié létshi, sèt nana lo kèr po oir i romark
touzour inn ti marmay kaniki i trène dann rob papa noèl, i ièd ali partaz kado.

Céline Huet

Lire aussi :
Histoire du peuplement de la Réunion et langue créole
3 "Zistoirs Tikok" traduites
La kaz kréol : matériel pédagogique pour apprendre le créole réunionnais
Pièce de théâtre en créole pour les enfants : Pou in grape létshi
Rondes, comptines, berceuses de la Réunion : un CD de Yela
Ticoulitintin : Chansons et berceuses de La Réunion

D’autres articles et documents pédagogiques en Créole réunionnais

Lilian Grandin Ti séga noel
Bann zoué Noël
Publicité