Publicité

La kaz kréol : matériel pédagogique pour apprendre le créole réunionnais

Publié le 29 octobre 2019

De nombreux professeurs sont à la recherche de documents pour apprendre et travailler avec leurs élèves sur le créole réunionnais. A partir de textes en créole de François Maspéro, Christian Fontaine, Axel et Robert Gauvin sur le thème de la kaz kréol, l’association Tikouti propose un guide et des exercices balisés à appliquer simplement : Sékanse pédagojik pou in lékol rényoné.

Lire aussi
Histoire du peuplement de la Réunion et langue créole
3 "Zistoirs Tikok" traduites
Pièce de théâtre en créole pour les enfants : Pou in grape létshi
Ti-Pierre èk le Lou : matériel pédagogique pour apprendre le créole réunionnais
Bann frui La Rénion : séquence pédagogique


case créole

L’association TIKOUTI a pour objet de contribuer à la promotion de la langue et de la culture réunionnaises par la création et la diffusion de tout matériel pédagogique adéquat. Le document ci-joint a été réalisé par Frédéric Célestin et Danièle Quartier, à partir de textes réunis par Robert Gauvin, Monique Payet, Rose-May Nicole, Nadia Vingadessin.

Télécharger le document pédagogique complet :

La kaz kréol - Tikouti

* Objectifs linguistiques

- Grammaire de texte, de phrase et de mot : comparaison morphosyntaxique du créole et du français

- Traduction : mener à bien une traduction du créole au français

- Production d’un texte court en créole ou d’un schéma à partir d’un document travaillé

- Lexique : consolider le champ lexical du thème dont il est question

* Objectifs culturels :

- Etudier au fil de l’Histoire l’évolution de l’habitat créole, en comparant différents types de cases à une époque donnée et la mutation de la case traditionnelle vers la case moderne

- Découverte de proverbes et sirandanes liés au thème

- Initiation au patrimoine littéraire réunionnais créolophone.

EXTRAITS DE TEXTES EN CREOLES

La kour

Moin té ankor tann lérk momon la obliz anou mét troikat ros plat rant lo kizine ek lo kaz pou fé in lalé akoz kan la pli téi tonb, déor téi giny pi marsé tèlman navé la bou. Ek lo ros la bou téi manz pi lo pié, mé kan solèy téi tap té pi paréy. Si nou téi aroz pa, sakfoi marmay téi zoué loukouri kom sotrèl dann karo kann, in ponyé (2) la pousiér téi lèv. Kan nou téi oi la kour domoun akoté, nout kèr anou ti marmay téi gonf. Nou téi oi kour-la té fré, té vér, té roz, téi pèt an flér dédan. Nou la di momon : nou va aranz nout kour osi. La tout la famiy la done sakinn son lidé. Na inn la di : na plant migé (3), lot la di : non, banbou-flèr lé pli zoli. Momon la mèt son grin-d-sel, la di : plant liann-darzan otour la kour, komsa li va liané, va fé fré, va fé bon sou lo tonèl. Ladsi tout moun la tonb dakor, marmay la pa bat la min, mé té komsi.

Tout suit bann garson la parti rod soka dann fon la ravine. Gramoun kan larivé lo soir la ankouraz anou. Li la donn anou in kou-d-min pou fand lo ma-d-soka. Gran-kouto téi pas
ladan, téi fé « koutsiak ! ». In kou minm-minm, ma-d-soka téi pét an dé. An atandan nou téi pran lo tan é nou lavé anvi zoué kom tout bann ti marmay. Momon téi kri minm : é marmay fini zot travay ! nou té zoréy-koson, nou téi répond pa li inn-tiork.

Lo zour la pasé é la kour-la la arèt komsa minm-minm. Malgré sa momon la ni abou trouv inn ti boutir liann-darzan ; li la pik sa dan la tér, é télman li navé bon min pou flèr, ti boutir-la la ni in gro touf. Li la plant osi lo grin margoz akoté lantouraz. Margoz-la la pousé é kan li la komans doné, sa té in gran traka pou zanfan téi ém pa sa. Dan la bann navé inn té pli fité k lé zot. Li la vid do lo so si lo pié margoz pou fé krévé.

Margoz mir la tonb atér é la arpous plis ankor !

Kristian (Zistoir Kristian, François Maspéro, Paris, 1977)


In kaz rienk pou dormi la nwit

I prétan di an Frans, la kaz la pa parèy la kaz isi, Larényon. Daborinn, bann zorèy i apèl pa sa « la kaz » : i apèl sa « la maison ». Zot « maison » la lé drol sa ! I ansèrv kaziman po tout ! Ladan ou na « la cuisine » ousa i fé kui manzé ; épi ou na la « salle à manger », ou na « les chambres à coucher », épi la « salle de séjour » ousa i roswa domoun po kas la blag ansanm ; ou na « le grenier », in léspès farfar la kaz ousa i dépoz bann vyé zafèr, épi, pardsou la kaz, ou na « la cave » ousa i ramas bann boutèy dovin… Dann « maison » la, na ziska « les toilettes », kabiné si wi profèr !

Isi Larényon, tout zafèr lé pa mayé konmsa ansanm ! Isi la kaz sé la kaz ! La kizine : la kizine ! kabiné : kabiné !… Soman, sa i vé pa di nou na plis la plas laba an Frans ! Sa i vé pa di nou lé plis ris ! Kontrèr ! Souvandéfwa akoz nou lé séré, akoz nou lé maléré minm ni fé nout tournéviré konmsa !

War zot minm : la kaz Maksimin, kamarad Tikok, na ryink dé pyès, lé kouvèr an pay vétivér, napwin « la cheminée » konm an Frans. In sipozisyon alors : monmon Maksimin i rod fé kui manzé anndanla ! Zot i wa in pé kosa i sar fé ! Dofé dan la pay, boukanaz dann zyé, kouvértir marmit dann bifé linz, lo marmit li minm èk potsanm sou lo li ! Tanka po kabiné koz pi ! Dolo atitré ousa i tir ? Papyé tann, ousa i lé ? Kansréti in flakon grézil po fé fane lodèr, kilé ? nana ? in-in ! Dann fotrin konmsa domyé kontant out touf fig ankor, laba dann fon la kour, détrwa koton maï dann out min, in gouni po anbar aou pardvan.

Boudikont, in kaz konm sat Maksimin i ansérv aryink po dormi la nwit. Ankor ! konm Maksimin na in gran frèr èk trwa mwayin gran sèr, i fé lé dé garson lé blizé dor si in kés dan la kizine ! Apark sa, la zourné, madanm Rafaèl i rant tazantan dann son kaz, riyink kan la bézwin-bézwin minm : po aranz lo li, po ropasé, po rod in papyé konsékan. Sé dan la kaz osi li dépoz son tant koutir, soman li sar koud déor sou trèy sousou. Trèy sousou-la i ansèrv konm « salon » osi : la minm li roswar son moun… sirtou mwa désanm, zanvyé, févriyé, trwa mwa ousa la nèz i fonn an Frans, aléwar isi, domoun i rod po fonn èk lo féso i fé !

Christian Fontaine, Zistwar Tikok, CDPS, 1988

La kaz Madame Nénèss


intérieur maison créole

La minm minm Tonin, pito la minm Madam Nénès, i arèt, le madam i done Tonin pansyon. De lwin, par son twa rouz demi kasyèt par in pyé mang, défin son bononm la planté, i arkoné la « maison » se vyé moun ou i dwa le rèspé sanm le bonzour. Dawar le mo « maison » lé in pé for, po kalbanon kat pyès la, sanm son souflaz kalimé trésé. La pa inn « maison » koman, soman koudvan i pas la dsi parèy delo desi fèy sonz, le twa i dégout pa, kinm la pli i grèn.

Kaz la navé asé po kontant la vièy. Désèrtin minm té zalou. Pwatan atèr anndan la pwin béton
lankostik, la pwin plansé i bros sanm la bros koko, riyink la tèr tapé. In vyé somyé i kri tir ; in matla flèr kane ; kiswa fé fré, kiswa fé so, in kouvèrt an linn : ala le li la vièy. Ek larmwar tamarin dé o (ladan minm èl i sèr son linz de mor, épisa tazantan la par kari volay po son nomé) la sanm lé konplé. Le salon, o kontrèr, lé pli garni : dabor inn in pti géridon antouré par sink sèz vèrni. Si dé sélèt kas papay dé fanzan kapulèr le fèy i dondine an kaskad. Si la komod, in piyaz : lanp pétrol, mimit porslinn blan, foto son névé dann pouspous laba Tana, pti léstati Sint-Espédi akoté sèt Bondyé pli rokoni. Dan la sal a manzé si laryèr, tab sapin, sèz de bol, bifé griyazé.

Gauvin A. : «  » Kartyé trwa lèt, roman kréol réyoné, Editions Ziskakan /Aspred, Saint-Leu, 1984

Télécharger le document pédagogique complet :

La kaz kréol - Tikouti

D’autres articles et documents pédagogiques en Créole réunionnais

Publicité